Zmieniaj świat seniorów razem z Towarzystwo Inicjatyw Twórczych “ę” Dziękujemy za wsparcie w roku 2021. W 2022 roku chcemy prosić Was o 1% na kolejne działania na rzecz osób starszych oraz inicjatywy wzmacniające więzi społeczne.

• Rozwijamy innowacje społeczne na rzecz seniorów
• Poprawiamy jakość życia osób starszych w Polsce
• Łączymy pokolenia, kultury oraz instytucje
• Wspieramy lokalnych liderów, aktywnych seniorów, innowatorów, społeczników, artystów, animatorów, przedsiębiorców w oswajaniu starości
• Tworzymy świat, w którym ludzie z pasją działają dla siebie i dla innych 

Wpisz nasz numer KRS 0000084092 w rozliczenie roczne PIT.

Masz czas do 2 maja 2022 roku.

Twój 1% w dobrym Towarzystwie .

#towarzystwoe #1procent

Zakończyliśmy rekrutację do 15. edycji konkursu „Seniorzy w akcji”. Wpłynęło do nas aż 217 listów intencyjnych! Bardzo się cieszymy i pięknie dziękujemy za wszystkie zgłoszenia oraz zaangażowanie. Do 24 maja zamieścimy na stronie wyniki I etapu konkursu. Poszczególne etapy konkursu opisujemy w harmonogramie: Seniorzy w Akcji » Harmonogram

czyli o tym, jak do instytucji kultury zaprosić osoby o zróżnicowanych potrzebach

Rozmowa z Bartkiem Lisem, socjologiem, badaczem i animatorem kultury pracującym w poznańskim Centrum Kultury ZAMEK

Urszula Engelmayer

Jak to się stało, że otworzyłeś ZAMEK osobom z ograniczoną samodzielnością?

W 2017 roku jako badacz brałem udział w projekcie „Generator Innowacji. Sieci wsparcia”, w którym innowatorzy społeczni tworzyli rozwiązania wspierające starsze osoby zależne i ich opiekunów. Dzięki temu miałem możliwość poznania tego zjawiska i sposobów na poprawienie funkcjonowania osób z ograniczoną samodzielnością, wielu rzeczy się dowiedziałem.

W ZAMKU, w którym pracuję od 2017 roku, poza seansami kinowymi dla seniorów raz w miesiącu, nie było bardziej zróżnicowanej oferty dla tej konkretnej grupy. Pomyślałem, że skoro są badania i wiedza, to dlaczego by nie wykorzystać ich w mojej instytucji. W partnerstwie z domem pomocy społecznej, organizacją działającą na rzecz seniorów i klubem senioralnym powstał projekt „Zamek OTWARTY. Kultura dla osób zależnych”. Fajnie się to przyjęło, odzew osób starszych był bardzo przychylny, ważne jest to, że udział w zajęciach nie jest narzucany, każda osoba może wyrazić chęć uczestnictwa.

Od 2018 roku działania te są częścią programu Centrum Kultury ZAMEK, są zwyczajną praktyką, oczywistością. Przez te cztery lata stworzyliśmy relacje z uczestnikami, jesteśmy dobrymi znajomymi, wspólnie przeżywamy ważne wydarzenia w ich życiu.

Zgłaszają się kolejne instytucje i osoby, które chciałyby w tej formie z nami współpracować.

Jakie zajęcia cieszą się największym powodzeniem i są jednocześnie aktywizujące?

Wszystko, co łączy się z muzyką. To są chwile, kiedy uczestniczki i uczestnicy mogą zawiesić wdrukowaną im zależność, wtedy są najbardziej sprawczy. Mają na przykład szansę nauczyć osobę prowadzącą piosenek, których ona nie zna i które przydadzą jej się w pracy – stają się twórcami i ekspertami. Dzięki piosenkom pojawiają się wspomnienia, a ich snucie, jeśli tylko ktoś słucha z zainteresowaniem, pozwala tym osobom zapomnieć, że są mniej samodzielne. W ramach naszych działań powstała płyta z ich opowieściami z dawnych lat – pojawia się w nich wojna, ale poza tym to historie bardzo współczesne i uniwersalne: o poznawaniu męża czy żony, o pierwszej podróży samolotem.

Świetnie sprawdziły się warsztaty DJ-skie współprowadzone przez jednego z seniorów, który miksował znaną starszym osobom muzykę. Płyty winylowe i wykonawcy z ich młodych lat pozwoliły uczestnikom czuć się kompetentnymi i po prostu dobrze się bawić.

Muzyka to również taniec, a tańczą także osoby na wózkach, którym inni pomagają.

Od czego trzeba zacząć, żeby w instytucji kultury zaprojektować działania dla starszych osób z ograniczoną samodzielnością?

Pamiętajmy, że w tej grupie są zarówno osoby, które mają problemy z poruszaniem, jak i te z trudnościami neuropoznawczymi. Niezależnie od tego, czy żyją we własnych mieszkaniach, czy w domach pomocy społecznej, brakuje im kontaktu z innymi ludźmi, a przede wszystkim wyjścia z czterech ścian. W związku z tym nie wystarczy stworzyć dostosowanej oferty zajęć – musimy zadbać o profesjonalny transport, lokalizację bez barier architektonicznych, opiekę i uważność na specjalne potrzeby. Warto robić to w partnerstwie instytucji kultury z organizacją pracującą na co dzień z osobami starszymi, łatwiej wtedy dotrzeć do odbiorców i zbudować zaufanie. Ważne, żeby grupy były mieszane i otwarte, z różnych miejsc, żeby nie tworzyły się getta wiekowe, a poza tym była to dla uczestników szansa na nowe znajomości.

Dla wszystkich, którzy chcieliby skorzystać z naszych doświadczeń i wiedzy, przygotowaliśmy poradniki: Seniorzy zależni jako uczestnicy kultury oraz Seniorzy zależni – użyteczne rozwiązania dla kadr kultury.

Oczywiście w czasie pandemii COVID-19 trzeba szukać nowych, bezpiecznych rozwiązań.

Jak organizowaliście pracę ze starszymi osobami w warunkach pandemicznych?

Od czasu pandemii robimy „Zamek OTWARTY z dostawą do domu” – odwiedzamy z zajęciami seniorki i seniorów w domu pomocy społecznej, ale też w ich mieszkaniach. Wszystko to dzieje się z zachowaniem rygorów sanitarnych, jednak możliwości działań z oczywistych powodów są ograniczone.

Utrzymujemy stały kontakt – kluczowe i ważne jest pokazanie, że jesteśmy i pamiętamy. Ślemy adresowane do poszczególnych osób listy, kartki, zdjęcia z poprzednich lat, dostajemy pozdrowienia. Wszyscy czekamy, żeby znów spotykać się w ZAMKU.

Więcej o projekcie tutaj.

Pogodnych i spokojnych świąt wielkanocnych w tych niespokojnych czasach życzy zespół Towarzystwa Inicjatyw Twórczych ę.

Serdecznie zapraszamy do udziału w spotkaniu informacyjnym online dot. XV edycji konkursu „Seniorzy w akcji”. Spotkanie odbędzie się w 2 terminach:

31 marca (czw): 11-12
4 kwietnia (pon): 18-19

Adresujemy je do osób indywidualnych oraz instytucji kultury, które chciałyby uzyskać więcej informacji przed wysłaniem formularza zgłoszeniowego. Spotkanie odbędzie się na platformie zoom. Aby wziąć w nim udział należy wypełnić zgłoszenie (osobno dla każdej osoby uczestniczącej w spotkaniu): https://forms.gle/jK9tdXtpogrtym117 Dzień przed oraz 30 minut przed rozpoczęciem wyślemy (na adres podany w zgłoszeniu) link do spotkania.

PLAN SPOTKANIA (31.03):

1. Prezentacja założeń konkursu (Małgorzata Stanowska – koordynatorka programu Seniorzy w akcji)
2. Ogólne zasady realizacji projektów integracyjnych, włączających migrantki i migrantów oraz uchodźczynie i uchodźców (Anna Dąbrowska – prezeska stowarzyszenia Homo Faber)
3. Odpowiedzi na pytania

PLAN SPOTKANIA (04.04):

1. Prezentacja założeń konkursu (Małgorzata Stanowska – koordynatorka programu Seniorzy w akcji)
2. Pytania i odpowiedzi
3. Dyskusja

Czas trwania spotkania: ok. 60 min.

Przypominamy, że w tegorocznej edycji można zgłaszać pomysły na działania, będące odpowiedzią na aktualne problemy społeczne, w tym wspierające migrantów i uchodźców z Ukrainy. Więcej o preferowanych tematach: https://seniorzywakcji.pl/rekrutacja/biezaca-edycja/

Aby zgłosić się do XV edycji konkursu, należy wypełnić formularz online: https://seniorzywakcji.pl/rekrutacja/formularz/ Zgłoszenia przyjmujemy do 15 kwietnia 2022 roku.

Masz pytania? Zapraszamy do kontaktu:

Małgorzata Stanowska (koordynatorka konkursu “Seniorzy w akcji”)

 listy@seniorzywakcji.pl

tel.   22 396 55 16 od poniedziałku do piątku w godz. 10-16

Konkurs „Seniorzy w akcji” realizowany jest przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” w ramach Programu „Uniwersytety Trzeciego Wieku – Seniorzy w akcji” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności.

Emilia, aktywna emerytka i animatorka z Podkowy Leśnej, organizuje mieszkańcom swojej społeczności lokalnej, podzielonej przez dwie miejskie inwestycje, warsztaty z porozumienia bez przemocy, dramy oraz ruchu improwizowanego. W warunkach zagrożeń i niepewnej przyszłości przywraca przekonanie o tym, jak ważne są poczucie wspólnoty i wsparcie grupy. Pomaga w odbudowaniu poczucia dobrostanu. Pan Andrzej, emerytowany nauczyciel ze Starachowic, wspólnie z młodszym animatorem Piotrem, aktywizują seniorów poprzez angażowanie ich w wolontariat wspierający osoby z zespołem Aspergera oraz ich rodziny. Grażyna i Anna, by zminimalizować skutki pandemii oraz wykluczenia osób starszych, stworzyły mobilną strefę gier i zabaw, pokazując dawne sposoby aktywnego spędzania czasu. Już ponad 400 projektów z całej Polski zostało zrealizowanych we współpracy z Towarzystwem Inicjatyw Twórczych „ę” w ramach programu „Uniwersytety Trzeciego Wieku – Seniorzy w akcji” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. 

Konkurs to narzędzie dla osób, które w swoim najbliższym otoczeniu, w swoich sąsiedztwach czy miejscowościach widzą pole dla swojego zaangażowania, są przekonane, że ich działanie sprawi, że będzie to lepsze miejsce do życia, to narzędzie dla tych, którzy chcą budować lokalne ojczyzny bardziej przyjazne, solidarne i odpowiadające na potrzeby każdego mieszkańca. Szukamy osób, które razem nami gotowe są pokazywać, jaką siłę ma społeczeństwo obywatelskie – opowiada Katarzyna Świątkiewicz, kierownik programowa Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności.

Wsparcie dla osób starszych zaangażowanych społecznie

U podstaw konkursu „Seniorzy w akcji” leży chęć znalezienia ciekawych pomysłów na projekty angażujące mieszkańców społeczności lokalnych w tematy ważne społecznie. Konkurs pokazuje, że osoby starsze to nie tylko odbiorcy oferty do nich kierowanej, ale także pomysłodawcy i realizatorzy działań w swojej okolicy. W projektach „Seniorów w akcji” to właśnie oni pełnią funkcję animatorów projektów, koordynatorów i menedżerów. 

Od lat wspieramy zaangażowanie seniorów w ważne sprawy społeczne. Osoby starsze mogą wnieść wiele do lokalnej społeczności i odpowiedzieć na wyzwania chociażby tak wielkie, jak związane z przybywającymi do Polski uchodźcami z Ukrainy, reagując na potrzebę długofalowego wsparcia w odnajdywaniu się w zupełnie nowych warunkach – mówi Marta Białek-Graczyk, prezeska Towarzystwa Inicjatyw Twórczych “ę”.

Zgłaszane pomysły na projekt powinny mieścić się w co najmniej jednym z czterech obszarów:

• działania wzmacniające aktywne uczestnictwo osób starszych w życiu społecznym;
• działania osób starszych na rzecz środowiska i klimatu;
• działania nakierowane na tworzenie i wykorzystanie nowych technologii w kreowaniu świata przyjaznego osobom starszym (np. narzędzia internetowe, komunikatory, aplikacje mobilne itp.);
• działania edukacyjne i kulturalne.

Mile widziane są również inicjatywy, które włączają i wychodzą naprzeciw potrzebom najstarszych mieszkańców danej społeczności, osób w tzw. czwartym wieku oraz wspierają aktywność starszych mężczyzn.

W związku z przybywającymi do Polski uchodźcami z Ukrainy, ale także migrantami i uchodźcami z innych miejsc, zgłaszać można pomysły, które:

• wspierają osoby z doświadczeniem migracji, sprzyjają integracji cudzoziemców przybywających do Polski i przebywających już na terenie naszego kraju oraz pomagają włączać te osoby w życie społeczności lokalnych. Należy pamiętać, że w konkursie wykluczone są inicjatywy podejmujące zbiórki rzeczy i zrzutki pieniężne;
• mają charakter antydyskryminacyjny, promują wielokulturowość, zagadnienia z zakresu praw człowieka i tolerancję.

Jak się zgłosić?

Konkurs skierowany jest do osób starszych oraz par międzypokoleniowych (osoba 60+ i osoba młodsza o co najmniej 25 lat) we współpracy z organizacją pozarządową lub instytucją, która pełni rolę podmiotu aplikującego o dotację (np. Uniwersytet Trzeciego Wieku, fundacja, stowarzyszenie, dom kultury). Konkurs ma przyjazną formułę. Do wzięcia udziału nie jest potrzebne doświadczenie w pisaniu projektów. Procedura jest bardzo uproszczona. Liczy się pomysł, chęć do działania i umiejętność współpracy z ludźmi. Autorzy projektów otrzymają silne wsparcie merytoryczne. Nie tylko zrealizują swój pomysł pod okiem ekspertów, ale również rozwiną się jako lokalni liderzy i animatorzy. W ramach konkursu można uzyskać dotację w wysokości do 15 000 zł. Ale nie sama dotacja jest tu najważniejsza. Uczestnicy konkursu otrzymają wsparcie w realizacji projektu poprzez warsztaty, szkolenie finansowe oraz współpracę z ekspertami i tutorami. Będą mieli też okazję do rozwoju swoich inicjatyw podczas Inkubatora Pomysłów.

Do Konkursu zapraszamy pasjonatów, osoby, które mają pomysł na działanie społeczne i chcą pracować nad jego rozwojem przy wsparciu ekspertów, doświadczonych animatorów i innych uczestników konkursu. Osoby, które chcą nabywać umiejętności przydatne w ich aktywności społecznej. Zapraszamy również organizacje, które pragną wspierać tych pasjonatów – odkrywać i wykorzystywać zasoby drzemiące w mieszkańcach swoich społeczności – mówi Małgorzata Stanowska, koordynatorka konkursu „Seniorzy w akcji” z Towarzystwa Inicjatyw Twórczych „ę”.

Aby zgłosić się do konkursu, należy wypełnić formularz listu intencyjnego: TUTAJ Składanie listów intencyjnych trwa do 15 kwietnia 2022 roku. 

ZASADY KONKURSU 2022

REGULAMIN

PRZEWODNIK PO KONKURSIE

Masz pytania? Zapraszamy do kontaktu:

Małgorzata Stanowska (koordynatorka konkursu “Seniorzy w akcji”)

 listy@seniorzywakcji.pl

tel.   22 396 55 16 od poniedziałku do piątku w godz. 10-16

Konkurs „Seniorzy w akcji” realizowany jest przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” w ramach Programu „Uniwersytety Trzeciego Wieku – Seniorzy w akcji” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności.

Edukatorzy z Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Nowego Teatru, Domu Kultury Praga, Muzeum Karykatury, Fundacji Seniorwizacja, Muzeum Łazienki i przedstawiciele innych warszawskich instytucji kultury, w tym fundacji, stowarzyszeń, pracowników urzędu miasta uczestniczyli w ostatniej edycji kursu „Projektowanie Starości”.  

Pięknie dziękujemy wszystkim uczestniczkom i uczestnikom, prowadzącym oraz MAL Grójecka 109 za udostępnienie miejsca na warsztaty.

Dzielimy się zdjęciami oraz wybranymi opiniami uczestników i już teraz ogłaszamy, że w okresie wiosennym planujemy kolejną edycję kursu. Termin podamy wkrótce.

Wybrane odpowiedzi uczestników na pytanie w ankiecie ewaluacyjnej: Co najbardziej Ci się podobało w kursie?

Rozmowa z Seniorami i Design Thinking.

Spotkanie z osobami starszymi, spotkanie z Bartkiem, podstawy design thinking.

Zaangażowanie prowadzących i ich świetne przygotowanie merytoryczne, duża ilość wiedzy przedstawiona w taki sposób, że nie była przytłaczająca, pełne szacunku i partnerstwa podejście do uczestników.

Rozmowy z osobami starszymi – kontakt bezpośredni, dobra atmosfera, kompetentni szkoleniowcy, dobre zarządzanie czasem, dbanie o uczestników.

Atmosfera, budowana od samego początku (zasługa i organizatorek, i wspaniałej, różnorodnej grupy uczestników, uczestniczek) – otwartość, swoboda, poczucie równości i ważności, brak tematów tabu.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Więcej zdjęć: TUTAJ

Rozmowa z Dorotą Ogrodzką, artystką społeczną, pedagożką teatru, reżyserką i badaczką, która współprowadzi Stowarzyszenie Pedagogów Teatru oraz kolektyw artystyczny Laboratorium Teatralno-Społeczne.

Urszula Engelmayer

Co to jest artywizm?

Najkrócej mówiąc, to połączenie aktywizmu ze sztuką. Zapraszamy ludzi, amatorów, do pracy twórczej, warsztatowej, interwencyjnej, by za pomocą sztuki odpowiedzieć na potrzebę społeczną lub zaproponować zmianę.

Jak można artywistycznie działać międzypokoleniowo?

W zeszłym roku przygotowaliśmy spektakl „Lekcje oporu” o strajku nauczycieli. Najpierw warsztatowo zbieraliśmy ich opowieści o strajkowym doświadczeniu. Zachęcaliśmy, by się nimi wymienili, po to, by mogli twórczo je przetworzyć i wreszcie wesprzeć się nawzajem. Była to okazja do spotkania odmiennych perspektyw, również pokoleniowych: osób młodych, dopiero zaczynających pracę i starszych, które poświęciły szkole życie i których doświadczenie obejmowało kilka reform i kilku ministrów. Okazało się, że różnice w stosunku do protestu nie mają charakteru pokoleniowego. Na scenie można było zobaczyć zderzenie tych perspektyw. Ile ludzi, tyle historii, nie ma jednej racji, choć byśmy chcieli. Ale dzielenie się nimi przynosi wartość – poczucie różnorodnej wspólnoty i uspołecznienie tematu Inny międzypokoleniowy projekt artystyczno-badawczy to „Kuracjuszki”, którego punktem wyjścia była historia obozu internowania dla kobiet w Gołdapi w stanie wojennym. Pracowałyśmy z młodymi aktorkami (które jednocześnie są aktywistkami), ale rozmawiałyśmy indywidualnie i też grupowo z internowanymi wtedy kobietami. Stało się to bardzo wzruszającym spotkaniem dotyczącym sytuacji obozu, ale i transferem doświadczenia kobiecego aktywizmu, symbolicznym spotkaniem generacji matek i córek. Pokolenie naszych mam nie dało nam przekazu o zaangażowaniu politycznym. Matki trzymały nas raczej z dala od aktywizmu, mówiły: ucz się, pracuj, rób karierę, korzystaj z życia. Doświadczenie kobiet z Gołdapi, aktywistek czasu Solidarności to bezcenny przykład społecznego zaangażowania i politycznej wrażliwości – bardzo naszemu pokoleniu potrzebny.

Rozmowy i zderzenie perspektyw mogą nie być naturalne i łatwe w grupach ludzi z różnych pokoleń.

Trzy lata temu przygotowywaliśmy w Teatrze Dramatycznym w Wałbrzychu performans o empatii międzypokoleniowej z grupą nieznających się osób w różnym wieku: mieli oni od trzynastu do osiemdziesięciu lat. Dzieliły się doświadczeniami związanymi z konkretnymi tematami, np. z zabawą, z odpoczynkiem, pracą, przeżywaniem swojego miejsca w świecie. Wydaje się to banalne, ale w trakcie warsztatów ujawniło się dużo sytuacji możliwych do przeniesienia na scenę. Oprócz rozmowy ważne jest doświadczenie fizyczne: zadania angażujące ciało i głos w przestrzeni dają bliskość i zażyłość. Sytuacja pozawerbalna pozwala spotkać się naprawdę, pomimo różnicy wieku czy światopoglądu. Działania oparte na rozmowie zawsze są łatwiejsze, gdy uczestnicy coś razem wcześniej robili fizycznie, np. wspólnie uprawiali ogród lub brali udział w teatralnym treningu

W pandemii staje się to często niemożliwe. Jak sobie z tym radzicie?

Na początku oczywiście wszyscy byli w szoku, ale pojawiły się mobilizacja i motywacja, żeby wymyślać nowe formaty. To była konieczność, ale i okazja do robienia eksperymentów. Teraz pierwsza ekscytacja minęła i wszyscy są zmęczeni, działamy częściowo online, częściowo offline, a takie ciągłe przestawianie się jest trudne.

W zeszłym roku zrobiliśmy performatywny festiwal Nurkowie i Astronautki, który trwał pięć miesięcy. Były debaty, dyskusje, koncerty, klub dyskusyjny, performanse , warsztaty. Spotkania online gromadziły ludzi w bardzo różnym wieku, zauważyliśmy, że w takich wydarzeniach brały też częściej udział osoby starsze lub osoby z utrudnioną mobilnością. W cyklu warsztatowym „Butla z tlenem” zadawaliśmy pytania o wartości: życzliwość, odwagę, gościnność, różnorodność czy wyobraźnię i proponując uczestnikom poprzez działania performatywne badaliśmy wspólnie z nimi te hasła. Każda uczestnicząca osoba była we własnym, oswojonym miejscu, meble i otoczenie mieszkania stawały się scenografią, a widok za oknem dodatkowo tworzył kontekst, z którego mogliśmy korzystać w twórczej pracy warsztatowej. Przed ekranami, w podgrupach, tworzyła się bardzo szczególna intymność, dużo osób odkryło, że pewien rodzaj bliskości stawał się  bardziej możliwy, bo wszyscy doświadczaliśmy podobnego położenia – w domach, nie mogąc z nich wyjść.

Pandemia na początku nakierowała ludzi na potrzeby innych, inspirująco do pewnego stopnia działała też niepewność, jakiś rodzaj ciekawości, pytania o to, co jest możliwe online. Kontakt zapośredniczony przez ekran ma trochę izolującą, a trochę zbliżającą właściwość – jest dystans, który daje bezpieczeństwo, a jednocześnie nieco mniej ludziom zależy, żeby się pokazać, wyrozumialej traktują siebie, bałagan, słabą łączność.

Więc pandemia przyniosła też ciekawy czas, jakby wyjęty z codzienności.

Co zachęca ludzi do udziału w waszych działaniach?

Zgłaszają się do nas z różnych powodów: chcą czegoś innego, zaangażowania, które nie służy ich karierze, nie dostarcza certyfikatu potwierdzającego umiejętności, pozwala wybić się z utrwalonych przekonań, podjąć refleksję, uruchomić wyobraźnię, sformułować jakąś myśl. W rzeczywistości miejskiej okazje do spotkań w grupach osób z różnych pokoleń są rzadkie – teatr i performance taką szansę stwarzają.

Rozmowa z dr Magdaleną Rosochacką-Gmitrzak, adiunktem w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW i członkinią zarządu Towarzystwa Inicjatyw Twórczych „ę”.

Urszula Engelmayer

Pandemia COVID-19 wpłynęła na nas wszystkich. Czy można zaobserwować jakieś jej szczególne skutki dla osób starszych?

Ujawniła nowe poziomy samotności i izolacji starszych dorosłych osób oraz wzrost ryzyka samozaniedbania w tej grupie. To ogromne wyzwanie dla rodzin, opiekunów nieformalnych (rodzinnych), opiekunów formalnych oraz wszystkich osób wspierających seniorów. Mierząc się z samozaniedbaniem, celować należy w równowagę, złoty środek między autonomią człowieka a koniecznością udzielenia wsparcia czy pomocy. Zadanie niełatwe poza okresem pandemii, a w jej czasie graniczące z niemożliwością. Praktycy poruszający się w tym obszarze wskazują na swoiste wymykanie się w wyniku samoizolacji ludzi zagrożonych tym zaburzeniem. Brytyjscy lekarze i pracownicy ochrony zdrowia kontaktujący się ze starszymi pacjentami po lockdownie wiosną 2021 roku^[1] wskazują na pogorszenie się kondycji osób, które przed pandemią zdawały się być jedynie w grupie ryzyka samozaniedbania lub na jego początkowym etapie.

Czym jest samozaniedbanie?

Trudno o jednoznaczną definicję. W XX wieku określano je jako społeczne zaburzenia starcze (social senile breakdown), niekiedy łączone z zespołem Diogenesa. Samozaniedbanie najczęściej polega na wycofaniu z życia społecznego i ogólnej apatii, braku troski o czystość/schludność osoby oraz jej przestrzeni życiowej. Bywa, że towarzyszy mu syllogomania – zbieranie rzeczy nieprzydatnych i co szczególnie trudne, także śmieci, uznawanych przez osobę samozaniedbującą się za niezbędne. To także brak odczuwania wstydu czy niestosowności takiego stanu rzeczy w konfrontacji z otoczeniem społecznym. Możemy przyjrzeć się dość trafnej definicji amerykańskiego Narodowego Centrum Przeciwdziałania Przemocy Wobec Osób Starszych (2017), które opisuje samozaniedbanie jako„odmowę lub porażkę w zapewnieniu sobie adekwatnych zasobów i dostępności do pożywienia, wody, ubrań, schronienia, higieny osobistej, leków, bezpiecznej przestrzeni i zarządzania finansami. Dodatkowym symptomem jest niechęć do przyjęcia wsparcia od najbliższych lub służb społecznych/opiekuńczych”^[2]. Należy przy tym zaznaczyć, że samozaniedbanie ma formę zarówno intencjonalną, jak i nieintencjonalną.

Co dzieje się z człowiekiem, który się samozaniedbuje?
Stopień nasilenia konsekwencji może być różny: od wzrostu ryzyka hospitalizacji po przedwczesną śmierć. Ale przede wszystkim mówimy o obniżeniu jakości życia, możliwym zaniedbaniu ze strony opiekunów jako następstwie samozaniedbania (trud opieki nad taką osobą jest większy ze względu np. na jej zapach lub zapach w przestrzeni), nadużyciach finansowych czy przemocy fizycznej i psychicznej. Dlatego wielu badaczy łączy problem samozaniedbania z zaniedbaniem i różnymi formami przemocy wobec starszych dorosłych, które często stanowią temat tabu. Pandemia zaś samozaniedbanie wypchnęła dodatkowo z publicznego radaru.

Czyli to stary problem w nowej odsłonie? Tak należy o tym myśleć?

Samozaniedbanie jest problemem oczywiście prepandemicznym. Ma charakter chroniczny, często pozostaje w ukryciu, a jest realnym zagrożeniem dla zdrowia i bezpieczeństwa osób starszych, szczególnie gdy żyją w jednoosobowych gospodarstwach domowych.

Docierają do mnie niepokojące sygnały nie tylko z badań, ale też informacje od samych seniorek i seniorów, ich przyjaciół i rodzin, że pogorszony nastrój powstały w wyniku izolacji czy samoizolacji (o którym donosi także nasz raport „Zoom na UTW w pandemii”) w jakimś stopniu ma na to wpływ. Po prostu starsza osoba dorosła przestaje dbać o codzienną higienę, o wygląd, nie zwraca uwagi na to, co je ani czy je w ogóle, nie wychodzi na zewnątrz, nie dba o przestrzeń domu, nie pierze, nie sprząta.

Czy można dostrzec u konkretnej osoby sygnały mówiące o tym, że taki problem się zbliża?

Z rozmów z ludźmi, którzy doświadczają tego osobiście i z tymi, którzy obserwują to zjawisko u swoich najbliższych, wynika, że często jest to kompletnie niepasujące do danego człowieka, jakby niezgodne z jego wcześniejszym życiem i funkcjonowaniem. Dotychczasowe interdyscyplinarne badania mówią, że rozpiętość zjawiska w populacji osób starszych można określić między 5,3 a 29,1 proc. wśród osób powyżej 65. roku życia. Brak dowodów, by płeć odgrywała tu jakąś rolę.

Czy to zaburzenie występuje wszędzie na świecie?

W XX wieku wśród zgłoszeń do amerykańskiego Narodowego Centrum Przeciwdziałania Przemocy Wobec Osób Starszych z 1998 roku aż 25 proc. stanowiło samozaniedbanie. Inne badania, realizowane w odmiennych kulturach, np. wśród tureckich seniorów sprzed trzech lat wskazują na poziom 17 proc., a doniesienia z Korei Południowej sięgają 23 proc. (dane z 2014 roku). W Polsce zagadnienie było analizowane pod kątem medycznym i społecznym m.in. w pracy „Zaniedbanie i samozaniedbanie osób starszych”^[3], ale bez powiązania z pandemią – praca ukazała się w 2019 roku. Wynika z niej jednak, że u ponad 26 proc. osób powyżej 65. roku życia odnotowuje się oznaki samozaniedbania, częściej występuje u osób w tzw. IV wieku (80+), owdowiałych, a także hospitalizowanych.

Zjawisko jest więc poniekąd uniwersalne dla części seniorów, ale wciąż nie wiemy, jak mu realnie zapobiegać, szczególnie teraz, gdy zdaje się być wzmagane przez konsekwencje pandemii.

Czy w społecznościach i rodzinach jesteśmy w stanie oddalać ryzyko wystąpienia samozaniedbania?

Obecnie kluczowe są przeciwdziałanie izolacji seniorów, wzmacnianie ich sieci wsparcia, ale również specjalne programy, także prewencyjne (w tym socjalne), które pomagałyby docierać do potrzebujących, zagęszczać ich interakcje z innymi ludźmi, ułatwiałyby diagnozowanie problemu i jego rozwiązanie. W rodzinach warto pamiętać o znaczeniu relacji rówieśniczych starszych osób i w miarę możliwości dbać o podtrzymanie kontaktów z równolatkami, znajomymi czy sąsiadami. Im szersze kręgi społeczne czy towarzyskie ma dana osoba, tym mniejsze jest ryzyko wystąpienia poczucia samotności i w konsekwencji – samozaniedbania. Bogate sieci społeczne są w stanie po prostu niwelować to zagrożenie. Dowodzi tego np. słynne już Harwardzkie Badanie nad Rozwojem Dorosłych realizowane od 1938 roku, którego główny wniosek można sprowadzić do puenty: długie życie jest piękne, lecz jedynie wówczas, gdy jest wypełnione relacjami z innymi ludźmi. Samotność bowiem zabija szybciej i skuteczniej niż niejeden nałóg.

---

^[1] COVID-19 Adult Safeguarding Insight Project – Second Report (July 2021) Local Government Association, dostęp październik 2021 na: https://www.local.gov.uk/publications/covid-19-adult-safeguarding-insight-project-second-report-july-2021

^[2] https://ncea.acl.gov/Suspect-Abuse/Abuse-Types.aspx

^[3] red. B. Tobiasz-Adamczyk, M. Brzyska i T. Grodzicki, wyd. UJ, Kraków.

Może jestem głuchy i mam ponad osiemdziesiąt lat, ale naprawdę nie znoszę być traktowany jak wymagający specjalnej troski pięciolatek tylko z powodu mojego wieku.

czyli jak rozmawiamy ze starszymi

Ewa Drop i Izabela Cymer

Czy chciałbyś, aby ktoś mówił do Ciebie, jakbyś był małym dzieckiem…?

Jak byś się czuła, gdyby Twoja mama była nazywana babcią przez nieznajome osoby…?

Może kiedyś już tak było? Może pomyślisz – i cóż w tym złego, przecież to niezamierzone, automatyczne, intencje są dobre.

W taki prosty, niemal nieświadomy sposób wyraża się wszechobecny ageizm, forma dyskryminacji, odnosząca się do głęboko zakorzenionych stereotypów w oparciu o jedną cechę: wiek. Jest nią rodzaj komunikacji, który infantylizuje, pokazuje nierównowagę i zawiera ukryte przekonania, żestarsi są tak samo nieporadni i zależni jak dzieci, że słabsza kondycja intelektualna czy dysfunkcje w odbiorze bodźców zewnętrznych dotyczą w podobnym stopniu każdego z nich.

Ten specyficzny styl mówienia adresowany do starszego pokolenia, nazwany elderspeak,ma swoje konkretne przejawy, właściwości i charakteryzuje się m.in.:

• podwyższonym tonem głosu, nadmiernym akcentowaniem i modulacją, spowolnionym tempem;
• skracaniem zdań, celowym upraszczaniem słownictwa i składni;
• poufałym traktowaniem rozmówcy – określenia: babcia, dziadek w kontakcie z obcą, niespokrewnioną osobą;
• zwracaniem się po imieniu bez uzyskania zgody – zamiast formy: pan/pani;
• używaniem nieodpowiednich pieszczotliwych określeń – zamiast imion np. kochana/kochany, skarbie;
• używaniem zaimków „my” i „nas” zamiast „ty”, np. Jak się dzisiaj czujemy?
• nadużywaniem zdrobnień,np. śniadanko, sweterek, spacerek;
• formułowaniem pytań zawierających odpowiedź, np. Chciałbyś teraz zjeść obiad, prawda?
• pytaniami zakładającymi utratę ról i bezczynność, np. Kim byłeś kiedyś?, Co kiedyś robiłeś?
•  nadmiernymi (nieadekwatnymi) pochwałami, uśmiechaniem się i potakiwaniem.

Irytująca, protekcjonalna i poniżająca osoby starsze maniera zdarza się częściej, niż myślimy. Takie sytuacje mają miejsce nie tylko w placówkach służby zdrowia czy w relacjach związanych z opieką, również pracownicy instytucji i urzędów, wolontariusze i rodziny nie są wolni od „gaworzenia”do starszych osób. Wyrażając troskę lub współczucie, próbując ułatwić zrozumienie lub sprawując kontrolę, przyczyniają się do depersonalizacji osób starszych i obniżają ich poczucie własnej wartości. U osób z chorobą Alzheimera lub innym rodzajem demencji mogą ponadto wywołać niepokój, pobudzenie, wycofanie, czyli tzw. trudne dla otoczenia zachowania.

Warto dostrzegać – u siebie lub innych – tendencję do zwracania się do osób starszych w opisany sposób, ponieważ jest na nią ciche przyzwolenie, a adresaci często nie wiedzą, jak sobie radzić w sytuacji naruszania granic ich godności.

Kluczem jest zauważenie, czy zmienia się sposób, w jaki formułujemy wypowiedzi. Czy różni się od rozmowy z jakąkolwiek inną dorosłą osobą?

Upewnijmy się, że modyfikujemy to, co mówimy lub jak to mówimy, jedynie w oparciu o potrzeby rozmówcy, a nie stereotypy dotyczące osób starszych. Kiedy rozmawiamy ze starszą osobą, która ma ubytek słuchu lub jest zdezorientowana, można zwolnić tempo, zwiększyć głośność, pogłębić ton głosu, dodać pauzy czy powtórzyć. Nie ma jednak potrzeby upraszczania języka – zasób słów osób starszych nie zmniejsza się wraz z wiekiem, wystarczy unikać neologizmów i żargonu, traktując drugą stronę tak, jak chcielibyśmy być traktowani na jej miejscu.

Uniwersalne podejście nie istnieje, każdy ma swoje preferencje i potrzeby. Najlepszym sposobem na uniknięcie pułapki stylu elderspeak to rozmowa zmierzająca do nawiązania równorzędnej relacji.